De eniggeboren Zoon, neoplatoons bezien
“Eniggeboren” sluit “heel vaak geboren” niet uit. Dat vraagt om nadere uitleg.
Het gaat ons voorstellingsvermogen te boven hoe groot, uitgebreid en oud het universum is. Die tijd en ruimte kunnen we niet bevatten. En toch geloven we dikwijls dat alles uit een enkele bron komt; de oerknal, de Ene (God), of misschien de Tao of de Leegte.
Die Ene moet dan wel boven tijd en ruimte staan; want tijd en ruimte zijn als schaduwen van de Ene (emanatieleer) of de Ene heeft ze gemaakt (scheppingsleer) of tijd en ruimte zoals wij ze begrijpen ontstonden pas met de grote knal (oerknal). Timothy Leary geloofde niet dat het zo ongelooflijk complexe en intelligente DNA door enkel toeval ontstaan kon zijn, en schreef de creatie ervan toe aan een soort kosmisch quantumbewustzijn.
Hoe kan een christelijk neoplatonist de wereld zien? Giordano Bruno geloofde dat in het praktisch gezien oneindige heelal meerdere werelden geschapen zijn, waar intelligente wezens in contact komen met de Zoon van God. Immers, God is niet begrensbaar, zijn werk dus ook niet, enkel ons bevattingsvermogen is beperkt. De Zoon kan zo vaak incarneren als hij wil. Een incarnatie, echter, is geestelijk gezien geen geboorte; een incarnatie is slechts een lichamelijke geboorte.
De neoplatoonse visie is ongeveer als volgt:
De Ene wilde zichzelf zien, zichzelf bewust zijn, om een Woord te kunnen vormen. Zo ontstond de Logos, het Woord, de eniggeboren Zoon; net als de Ene (vader) is de Logos (zoon) onderdeel van de (conceptuele) wereld boven tijd en ruimte, onderdeel dus van de eeuwigheid. Anders gezegd; de Logos is het aspect van de Ene dat tot actie en tot een Woord in staat is, echter een Woord is al een afgescheiden concept, en daarom zijn de Ene en de Logos als vader en zoon, hoewel toch een eenheid. Uit de Logos emaneert de Anima Mundi, de wereldziel of universele ziel, die het Woord tot leven, tot vorm brengt in de vormloze stof.
De enige Logos, er kan er logischerwijs maar eentje zijn (Plotinus voert hier een rationele bewijsvoering voor aan), is dus ontstaan (“geboren”) nog voor ruimte en tijd konden ontstaan. In tegenstelling tot het neoplatonisme geloven christenen dat deze Logos ook geïncarneerd is in een mens; neoplatonisten zouden dat niet onmogelijk genoemd hebben, maar eerder onwaarschijnlijk, want waarom zou een perfecte God (die in zichzelf genoeg heeft; hij heeft niets anders nodig, al helemaal geen stervelingen) zich verontreinigen met een lagere wereld van schaduwen? Het goede nieuws (evangelie) van het christendom is dat God toch zoveel van de wereld hield dat hij daarvoor koos. Dat is een incarnatie van de Logos in onze wereld; een op zich nemen van de imperfectie (schuld) die niet de zijne was.
Die incarnatie is echter niet de “geboorte” van de Zoon; en die incarnatie kan, in ieder geval in theorie, ook meerdere keren geschied zijn op onze aarde, en zeker in het hele universum. Voor verreweg de meeste christenen is dit een ondragelijke gedachtegang. Bruno, die ongeveer net zo dacht, werd op de brandstapel gezet, maar kreeg later alsnog een standbeeld in Rome.
De geloofsbelijdenis van Nicea zegt het zo:
Ik geloof in één God de almachtige Vader, Schepper van hemel en aarde, van al wat zichtbaar en onzichtbaar is. En in één Heer, Jezus Christus, eniggeboren Zoon van God, vóór alle tijden geboren uit de Vader.
Geboren voor de eeuwen, voor de tijden… Dus al in de eeuwigheid, boven tijd en ruimte; en in staat op neder te dalen.
Hij is voor ons, mensen, en omwille van ons heil uit de hemel neergedaald. Hij heeft het vlees aangenomen door de heilige Geest uit de Maagd Maria en is mens geworden.
De Griekse (neoplatoonse) filosofen geloofden, zoals eerder al gezegd, niet in zo’n nederdaling van de Logos. Die geloofden dat zelfs de goden doorgaans al te hoog stonden om mee te kunnen communiceren, en dat daarom daimones (“demonen”, engelen) als boodschappers van de goden optraden naar onze lagere wereld. Maar hun filosofie sluit de mogelijkheid ook niet uit, en biedt een belangrijke rationele grond voor het bestaan van een Ene (God de Vader), een Logos (Zoon, Woord) en een Anima Mundi (Heilige Geest).
Het is dus weinig verwonderlijk dat in de mix tussen het jonge Christendom en het late neoplatonisme het concept van de Drie-eenheid populair werd. De man die het meest gedaan heeft om het neoplatonisme te integreren in het Christendom was Augustinus, waar ik eerder al over schreef. Het neoplatonisme, een soort universeel raamwerk, zou overigens ook op andere religies invloed uitoefenen, en omgekeerd.
Augustinus waarschuwde in zijn Belijdenissen ook tegen het opdringen van dit soort gevorderde mystiek-rationele filosofische inzichten aan “gewone” gelovigen, die immers de bijbelse teksten lezen op een ander niveau van begrip; en de bijbelse teksten zijn zo geschreven, dat ieder op zijn eigen manier daar rijkdom en troost uit kan halen. Doe de kinderen geen kwaad en breng ze niet in verwarring. En uiteindelijk zijn het niet de wijzen die de Waarheid veroveren, maar worden de Vormen (Ideeën) hen al dan niet gegund; al het goede komt immers van het Goede met een hoofdletter. Inzicht is een gunst.
Tegelijkertijd zou het jammer zijn als “gewone” gelovigen de grote filosofische en mystieke rijkdom van hun zo oude traditie zouden ondermijnen en daardoor anderen zouden afschrikken. Anderzijds; de magiërs (magoi – Perzische priester-filosofen) vertrouwden niet op mensen maar op een ster.
Met mij gaat het wat gezondheid betreft niet goed, helemaal niet goed. Ik wil hierover zo en public nog niet veel openbaar maken, maar voel me verplicht het de lezer te melden, omdat het mijn thema’s en gedachten kan beïnvloeden. Wellicht word ik te religieus; hoewel mijn terugwending naar het christendom al plaatsvond enige maanden terug, te lezen in mijn bespreking van de Belijdenissen, toen ik nog niets wist van de diagnose die ik onlangs kreeg. Mijn naasten geven me veel steun en bemoediging en er wordt voor me gebeden.
Ik besef wederom hoe imperfect, gebrekkig, onverstandig en onhandig de mens is. In het licht van de Ene kunnen we niet eens staan, terwijl we er ook niet zonder kunnen. Wat dat betreft denk ik nog als een Griek, als een heiden; ik zie imperfectie waar Joden en Christenen vooral zonde en schuld zien. Voor schuld is eerst een verbond nodig; vergeving is pas mogelijk na toerekenbare overtreding. Hoe dan ook, schuld of imperfectie; in beide gevallen ben je afhankelijk van de genade, van het offer, dat de hogere wereld wil brengen om je geest te redden van een toestand waar je op eigen kracht niet uit kunt komen. Het getal van de mens is zes. De zevende dag is die van de rust, die van God. Vandaag is het zondag. Ik hoor de kerkklokken luiden. Mensen komen bij elkaar op zoek naar geestelijk water, naar inspiratie, of misschien naar troost.
Of wellicht zoeken ze wetten, regels, geboden en andere dingen die zekerheid en structuur geven. Gemeenschappen kunnen niet zonder, mensen kunnen dus niet zonder. Ik stond als zoon van schaapherders, door mijn karakter en door mijn omstandigheden, altijd wat buiten de gemeenschap, zelfs al was ik actief in de gemeenschap. Ik heb me daarom nooit veel aangetrokken van statische, soms zelfs verouderde morele en religieuze regels, maar ik zocht wel Waarheid en wilde daarmee in consistentie leven.
Ooit heb ik een heel korte blik kunnen werpen op een symbool in de wereld van de Vormen. Het was een grote zwarte vierkante “toren”, geen kubus want de hoogte was groter dan de breedte en diepte; erachter scheen een felle zon. Achter de donkere wereld van tijd en materie en vorm schijnt een licht.
We willen naar dat licht, maar het is ook onze taak het licht in de wereld te brengen.
Zoals wellicht ook een licht schijnt in de natuur, in het leven zelf; een levenskracht die nog steeds niet helemaal begrepen wordt. De heidense goden staan vaak symbool voor natuurkrachten en zijn zo, mits gericht op de Ene, een kanaal van licht. De theoloog Vreekamp fantaseerde over de vruchtbaarheidsgodin Freya die naakt te water ging in een rivier om gedoopt te worden. Zijn trilogie over de Veluwe is welbekend. Als ik de kerkklokken hoor in het Veluwese dorp waar ik in woon, hoor ik soms een kerkklok die nog door een van mijn voorvaderen geschonken is. Natuur, cultuur, historie en het Licht; in het midden komen ze bij elkaar.
