Boeknotities: Liber Null & Psychonaut

Deze zomer noteer ik voor mezelf gedachten die me troffen of opvielen in boeken die ik de afgelopen maanden of jaren gelezen heb. Ik noem dat boeknotities. Wie weet kan een ander er ook wat mee; daarom zet ik ze op mijn weblog. Mijn notities bevatten veel citaten en soms ook spoilers, dus als je het boek nog niet gelezen hebt, en nog van plan bent te gaan lezen, dan kun je misschien beter niet verder lezen. Ik gooi er ook mijn eigen reflecties tussen.

Deze “introductie tot de chaosmagie” van Peter J. Carroll is erg bekend in kringen die zich bezig houden met alternatieve religie en levensbeschouwing. Van hippies tot de Rus Doegin, beurshandelaren tot drugsgebruikers… een veelzijdig publiek.

Carroll geeft aan dat veel inspiratie geput is uit het sjamanisme en de gnostiek. Er zijn een aantal uitgangspunten:

• Alles ontstaat uit Chaos. Deze Chaos lijkt op Tao, de Leegte, en de onnoembare en verborgen Ene God.
• Ieder mens heeft een innerlijke ondeelbare vonk, een stukje van de Chaos, die ook onkenbaar is omdat het niet duaal is.
• Dingen kunnen bestaan door dualiteit, zoals warmte en kou, lichaam en geest, etc. Maar zodra ze bestaan zijn ze vergankelijk.
• Verandering is de enige constante.
• Je kunt je ego, geloof, opvattingen, leefwijze, emotionele reacties en wereldbeeld veranderen, als je dat Wilt.
• Je Echte Wil is een afspiegeling van je innerlijke vonk of innerlijke Chaos. Je Echte Wil is heel lastig om te ontdekken, want het is niet je ego.
• Betekenis ontstaat waar je Chaos de materie raakt, waar je jouw Echte Wil volgt.
• Alles hangt met elkaar samen op een chaotische manier.
• De wereld bestaat niet alleen uit materie, en ook niet alleen uit geest, maar uit materie en geest en tussenvormen tussen die twee. Ook planten en dieren hebben bewustzijn, maar wel (veel) minder dan mensen.

Bewustzijn ontstaat als de innerlijke Chaos of Bron contact maakt met de materie. Dat ervaren we als vrije wil en perceptie, maar we zijn dat niet (p.152). Hoewel in het boek veel aandacht gegeven wordt aan het ontdekken van de Chaos of Bron, zegt de auteur dat het niet zijn bedoeling is om de materie te ontvluchten. “Existence is the chariot of Chaos, and man the most refined vehicle available.” (p.102) Echter materie, ego en geloof zijn statisch, en kunnen dus je vrijheid inperken. Zijn doel is bevrijding:

It is a mistake to consider any belief more liberated than another. It is the possibility of change which is important. Every new form of liberation is destined to eventually become another form of enslavement for most of its adherents. There is no freedom from duality on this plane of existence, but one may at least aspire to choice of duality. […] The solution is to become omnivorous. Someone who can think, believe, or do any of a half dozen different things is more free and liberated than someone confined to only one activity. (p.45)

In de Liber Null wordt een introductie gegeven in simpele meditatietechnieken, basisbegrippen en hoe je met droomanalyse, rituelen en andere technieken meer in contact kunt komen met de magische kant van de natuur en van jezelf. Verschillende bewustzijnstoestanden worden belicht. Van droomtoestand tot automatisch handelen tot alert bewustzijn.

Dat klinkt als het product van teveel fantasie, maar de auteur beweert op basis van persoonlijke ervaringen en ervaringen van anderen de meest effectieve en simpele technieken en concepten te beschrijven, ontdaan van franje. Hij keert zich ook tegen de astrologie, omdat hij stelt dat de invloed van sterren astronomisch gezien minimaal is en de voorspellingen van de astrologie veel te vaag zijn.

In Psychonaut, het tweede deel van het boek, staat priesterschap, groepwerk en de rol van chaosmagie in de samenleving centraal. De auteur gelooft niet in atheïsme. Hij stelt dat het atheïsme ontstond uit de Westerse monotheïstische cultuur. Door de enkelvoudige focus op de materie gaan mensen geloven dat alleen hun emoties betekenisvol zijn. De mens is de nieuwe god geworden, zijn eigen god; ze zijn niet meer in staat om niet-materiële werkelijkheden en processen te zien. De levenskracht ontsnapt aan hun vergelijkingen. (pp.88+157)

De levenskracht of kracht die voor verandering zorgt, noemt Carroll steeds Chaos. Uit die Chaos ontstaat het bestaan, ordening, en vorm (p.157). Hij vergelijkt dit ook met de Onbewogen Bewegener (p.158), Tao en Leegte (p.174), God (p.192), Ain Soph Aor, Cosmic Mind, Hyperspace, etc. (p.199). Alles is vergankelijk. “A denial of death is also a denial of life.” (p.159) De levenskracht is gekoppeld aan zowel seks als aan de dood. Die twee driften of beelden zijn het begin en het eind van het leven. Het leven “is a mystery whose depth can never be exhausted.” (pp.193+182)

There are two schools of thought in magic. One considers the formative agent of the universe to be random and chaotic, and the other considers that it is a force of spiritual consciousness. As they have only themselves on which to base their speculations, they are basically saying that their own natures are either random and chaotic or spiritually conscious. Myself, I am inclined to the view that my spiritual consciousness is random and chaotic in an agreeable sort of way. (pp.192-193)

Belief in a god or belief in one’s ego are the same thing. Every man is already his own diseased vision of God. Both the religious maniac and the black magician acquire a certain charisma and mission from their respective obsessions, but ultimately their quest is futile, for they cannot get beyond their inflated fears and desires to the real thing – the anonymous and formless, yet fantastic, power source within themselves. […] Myself, I am unwilling to give any sensible name, attribute, or glyph to the infinite mystery within the core of my consciousness and behind the illusion of the universe. (p.166)

Carroll noemt het niet, maar de overeenkomst met de onzegbare bijbelse YHWH (ik ben die ik ben/word) en het verbod op het maken van gesneden beelden komt toch wel in de buurt van deze anonieme, vormloze Bron. Het universum als illusie stemt overeen met de Indische opvatting dat de geschapen wereld Maya is, illusoir, gemaakt door de Asura. Hij is echter nogal kritisch op religie:

For those who device or believe in religions, it is necessary to erect conceptions on a cosmic scale to provide a source of reference and meaning. Invariably the highest principle must be paradoxical or contain some duality. Either the ultimate principle must actually consist of two opposed principles or there must be some fall from the ultimate. The paradoxes of religion are unquestionable […] (p.181)

Hierin heeft hij m.i. gelijk; bijvoorbeeld God als Schepper is een lastig concept, want waar komt het Kwaad dan vandaan? Dat is een paradox die alleen opgelost kan worden door God boven goed en kwaad te stellen, iets wat zo lijkt te zijn in de oudere delen van de Bijbel. Voor Carl Jung was het bijbelboek Job om die reden een grote inspiratie, omdat in het individuatieproces ook een integratie met de Schaduw of het Kwaad nodig zou zijn.

Het menselijke brein bestaat uit drie delen, en alleen het evolutionair meest recente deel maakt ons menselijk. Het oudste deel is het reptielenbrein (eten, drinken, seks, vechten, etc.), het tweede deel het zoogdierenbrein (emoties e.d.) en de hogere cognitieve functies zijn tamelijk uniek voor de mens. In veel mythen komt een slang voor, die overwonnen moet worden. We moeten ons reptielenbrein onder controle krijgen. Ook de emoties moeten gecontroleerd worden (emotional engineering, p.180), echter niet door ze alleen maar te onderdrukken maar door ze in extase en andere bewustzijnstoestanden intens te ervaren en te leren aansturen en herkennen. De beelden en instincten van het reptielen- en zoogdierenbrein zijn vaak door religies onderdrukt omdat ze gevaarlijk zijn, maar kunnen ook nuttig ingezet worden. (pp.166-167)

Alle levende natuur of de biosfeer (door Lovelock ook wel Gaia genoemd) samen wordt dikwijls de Wereldziel of Anima Mundi genoemd. Het symbool hiervoor is in de chaosmagie vaak Baphomet. Deze figuur komt oorpronkelijk van Eliphas Levi en symboliseert de samenhang en eenheid van meerdere tegenstellingen (mens-dier, man-vrouw, hemel-aarde etc.).

Kritiek

De “Horned God”, de god met het hertengewei, soms ook Pan genoemd, is volgens Carroll in de sjamanistische tijd de belangrijkste god die overeenkomt met het animerende, levensgevende principe in de natuur. Maar ik meen dat veel primitieve volken ook geloven in een Grote Geest, zoals indianenstammen, of the Arethe (Rta) uit de Vedische tijd, die voor orde zorgt, of het heilige vuur uit o.a. de Veda’s. De auteur lijkt daarvan ook op de hoogte:

Carroll had Chaos en andere concepten wat neutraler kunnen aanduiden. Bijvoorbeeld Chaos als Grote Geest, Bron, Tao, of Leegte. Het voorstellen als duivel of Baphomet lijkt bewust en is misschien ook bedoeld om de lezer een beetje uit de tent te lokken of te provoceren. Mogelijk hangt dat samen met zijn kritiek op statische religies en probeert hij zo een publiek te bereiken dat meer “underground” aan het zoeken is naar het Hogere.

Dat is jammer, want dat doet ook afbreuk aan Chaos als deel van een dualiteit. Chaos en Orde zijn twee krachten of principes die samen een dualiteit vormen, zoals bij Nietzsche misschien wel Dionysos en Apollo. Hierdoor krijgt het boek een wat grote nadruk op Chaos en de willekeur van persoonlijke opvattingen, die bijna postmodern aandoet.

Plotinus schreef in zijn kritiek op de gnostici dat een enkele vonk (de eigen ziel) niet vergeleken kon worden met de grote zee van vuur waaruit het was ontstaan. Dit onderscheid tussen de persoonlijke Chaos (Kia) en de ultieme Chaos lijkt de auteur niet te maken.

Carroll kiest voor een grote nadruk op Chaos, verandering en het afbreken van structuren als ego, geloof, bestaande ordening e.d. Hij had ook kunnen kiezen voor woorden als Logos; een animerend principe dat gebruikt werd door de neoplatonisten en christenen. De Logos, een hogere intelligentie die zich uit in een Woord, schept orde. Zie ook mijn Ode aan de Logos.

Als je door deze provocaties heen kunt lezen kun je veel interessante concepten herkennen van oude filosofen en religieuze opvattingen, samen met meer rationele en wetenschappelijke opvattingen. Het boek is kort, bondig en goed geschreven. Referenties ontbreken, maar het is dan ook vooral basismateriaal en veel ervan is door de auteur zelf ingekleurd. Als introductie in de chaosmagie, die meer mensen heeft beïnvloed dan over het algemeen bekend is, kan het boek zeker worden aanbevolen. In circa tweehonderd pagina’s krijg je een redelijk grondige introductie in de thematiek. De twee boeken, Liber Null en Psychonaut, zijn in deze editie samengekomen.

(Original Liber Null: first edition 1978, revised version 1981)

Deze blogpost werd in december 2022 overgezet van WordPress naar een methode gebaseerd op Markdown; het is mogelijk dat hierbij fouten of wijzigingen zijn ontstaan t.o.v. de originele blogpost.