Furor Teutonicus blog | over | volg | teuto | lyme | archief | doneer | todo
🕰️
  ⬩  
✍️ Evert Mouw
  ⬩  
⏱️ 5 min

In de zeeën en in de lucht spoot hij zijn gif

Of het klimaat en de Midgaardslang. Over het dieptepsychologische motief parallel aan de klimaatproblematiek.

In de Noorse mythologie is Jǫrmungandr de enorme slang die de om de hele mensenwereld (gaarde van het midden = Midgaard) heen kronkelt. Het is geen lief beest. Als de wereld vergaat en de goden sterven dan spuit hij zijn gif in de oceaan en in de lucht om alles te vergiftigen.

The Midgard Serpent spews out so much venom that it spatters throughout the air and into the sea. [(The Prose Edda, Snorry Sturluson, translated by Jesse Byock, Penguin Books 2005, p.72)]

Dit is het motief van de grote draak of slang, zoals o.a. beschreven door twee grondleggers van de analytische dieptepsychologie, Jung en Neumann. De duiding ligt in het overwinnen van de chaos. Andere landen en volken hebben vergelijkbare motieven. In de Bijbel zie je de slang die de eerste mensen verleidt; in Egypte is het de grote slang Apep. In de Bijbel, maar vooral in Egypte, zie je ook goedaardige slangen, vooral op het gebied van de geneeskunde (regeneratie), maar de grote oerslang is een vijand voor de wereld van mensen en goden; een gevaar voor de orde en eenheid. Het psychische concept gaat nog iets verder en is bijzonder interessant; ik verwijs de lezer naar het werk van Neumann.

Ook klimaatactivisten zijn bang voor een vergiftiging van de oceaan en de lucht. De gelijkenis in de psychische projectie is opvallend. Er wordt een wereld omspannen die als eenheid wordt ervaren, en alles daarbuiten wordt als vijandig, demonisch en gevaarlijk gezien. Dit is beschreven door o.a. Mircea Eliade.

Angst voor het klimaat, helemaal los van het al dan niet bestaande menselijke effect en de reële gevolgen voor de mens, speelt zo ook een belangrijke psychische functie. De grote gevaarlijke slang (de industrie, wijzelf, het systeem, onze zondigheid) dreigt de ondergang van de wereld te veroorzaken door de oceaan en de lucht (het klimaat) te vergiftigen; wij kunnen dat enkel voorkomen door een eredienst aan de goden, door een magisch-symbolische handeling.

The world serpent by Sigbjorn Pedersen (2013).

Een vergiftiging van de zeeën en de lucht door de Midgaardslang hoort bij de godenschemering, bij de grote vernietiging. Dat zit diep in de mythe, diep in het collectief onbewuste, als archetype dat steeds weer naar een nieuwe expressie zoekt. Door de secularisatie missen veel mensen een gezonde expressie van die archetypen. De mythen sterven, althans, hun expressie sterft; diep weggestopt zijn de beelden nog springlevend. En als onderdeel van het klimaatdebat komen ze weer naar boven.

Dat verklaart meteen waarom voor veel mensen het klimaatdebat niet enkel een wetenschappelijk debat is. Het onderwerp heeft een diepe, vaak onbewuste, betekenis.

De politieke partijen die het minst op hebben met een nationale identiteit of de klassieke natiestaat, zich het meest mondiaal identificeren als wereldburger, en het verst geseculariseerd zijn, lijken in het klimaatdebat de minst internationaal-politiek realistische positie in te nemen. Het is zeer onwaarschijnlijk dat de wereld een eventueel Nederlands voorbeeld (het klimaatakkoord) zal volgen. De kosten zijn te hoog, er is sprake van een tragedy of the commons, veel landen hebben andere prioriteiten, etc. etc. De hoge kosten zetten Nederland op een competitieve achterstand en dragen niet meetbaar bij aan het redden van het klimaat, maar hebben wel een belangrijke symbolische en emotionele betekenis.

Dat zo’n symbolische betekenis, nogmaals onbewust, zo’n grote rol speelt juist bij mensen en groepen die zich ontdaan hebben van mythen en een nationale identiteit, is volgens de theorieën van Neumann en van Eliade dus goed verklaarbaar.

Ten overvloede: dit staat los van de al dan niet correcte bevindingen van de klimaatwetenschap. Het gaat hier om de symbolische, dieptepsychologische rol die bepaalt hoe mensen emotioneel en collectief reageren. Jonge kinderen die spijbelen om te protesteren; irrealistische politieke acties; subsidies; films; emotievolle gesprekken; de manier waarop het probleem benaderd wordt geeft weg dat er naast de objectieve analyse een sterk subjectieve bezetenheid, een archetypische angst, parallel een eigen rol speelt.


De meent is geen goed gebruikte term

Hieronder enkele opmerkingen van iemand die me vaak van een kritische noot voorziet en me daarmee scherp houdt.

Tragedy of the commons is een verkeerde term (expres bedacht door 19e-eeuwse liberalen om goedwerkende systemen te privatiseren), want echte commons verloederen juist niet. Probleem met het klimaat is niet dat het bezit van iedereen is waar iedereen gemeenschappelijk verantwoordelijkheid voor neemt, maar dat het van niemand is, en dus door iedereen als andermans verantwoordelijkheid wordt gevoeld.

[Zo is] de [is] zee dan ook geen meent. Dat bedoel ik met het verkeerde van die term. Een echte meent werd niet overbegraasd, daar keken de rechthebbenden wel zorgvuldig op toe. Dacht dat juist jij dat wel zou weten, als er één beroepsgroep vanouds in dienst stond van de gezamenlijke eigenaren van een meent waren dat wel schaapsherders.

Toen in de 19e eeuw de liberalen het voor elkaar kregen dat de Drentse marken hun gemeenschappelijke gronden moesten opdelen waren de markgenoten daartegen, want aan die kleine stukjes heide hadden ze individueel niks, je kon niet allemaal je eigen handjevol schapen met een eigen herder naar je eigen stukje heide sturen. Dus bleven ze na de verdeling als vanouds het gebied als meent gebruiken. Ook het gezamenlijke onderhoud van strubben (hakhoutbosjes rondom de essen om zandverstuivingen tegen te gaan) was een typisch voorbeeld van hoe de meent in ieders voordeel werkte.

Het basisidee [er]achter [de tragedie van de meent] is niet verkeerd, maar wel de gekozen naam voor het idee. Zo was de Noordzee tot in de jaren 80 vrij bevisbaar, wat te zien was aan de visstand (vooral haring, kabeljauw namen dramatisch af). Toen zijn ze het als een meent gaan beheren, met visquota gerelateerd aan de visstand, en sindsdien hebben de vispopulaties zich hersteld en worden ze redelijk stabiel gehouden.

Erik Bouwknegt, 2019-02-23, in een reactie op Facebook. Gepubliceerd met toestemming.


Deze blogpost werd in december 2022 overgezet van WordPress naar een methode gebaseerd op Markdown; het is mogelijk dat hierbij fouten of wijzigingen zijn ontstaan t.o.v. de originele blogpost.