Furor Teutonicus blog | over | volg | teuto | lyme | archief | doneer | todo
🕰️
  ⬩  
✍️ Evert Mouw
  ⬩  
⏱️ 5 min

Emergentie, kristallisatie en wetenschap

We leven op meerdere niveaus van bestaan. We bestaan als lichaam, maar ook als mens met emoties, en sommigen ook als mens geleid door het verstand.

Elk niveau heeft zijn eigen kwaliteiten en associaties. Ik heb lukraak wat voorbeelden gegeven. Dit soort indelingen zie je veel terug, bijvoorbeeld in Pirsig’s metafysica van kwaliteiten en in de vier werelden van de Kabbalisten. Andere indelingen, zoals de Chakra’s met meer niveaus, zijn mogelijk, maar deze indeling leek me nuttig en eenvoudig. Het zijn niveaus van bestaan, niet van behoeften (zie daarvoor Maslov’s piramide), hoewel ik vermoed dat de bestaansniveaus sterk correleren met behoeftenniveaus.

Het idee is dat een goed functionerend mens op alle vier de niveaus gezond is en zich ontwikkelt en/of actief is.

Emergentie

Het emotionele niveau kan niet bestaan zonder de biologische laag. Er is een (organisch) brein nodig dat emoties kan hebben. Maar de emoties laten zich lastig beschrijven als alleen maar celletjes, neurale verbindingen en neuronen. De psychologie gebruikt daarom een andere taal.

Elke “hogere” laag heeft speciale eigenschappen die de onderliggende laag nog niet heeft. Ongeveer zoals een kasteel van LEGO meer is dan een toevallige verzameling LEGO-steentjes. Die nieuwe, speciale eigenschappen noemen we emergent. Ook in de sociobologie is dat geen onbekend begrip.

Een hogere laag kan ook nooit op zichzelf bestaan. Het intellect bestaat bij gratie van de emotie; de instinctuele driften worden gesublimeerd en in een vorm gegoten door het intellect.

Kristallisatie

In de hogere laag, bv. in het intellectuele bewustzijn, kan een gedachte ontstaan. Die gedachte kan zich vertalen in emoties en in biologische acties. Het is dus geen éénrichtingsverkeer; de onderliggende laag kan, binnen de beperkingen van de mogelijkheden van die laag, gemanipuleerd worden door een hogere laag.

Dit is dus de andere richting op: van hoog naar laag. Iets wat eerst alleen in potentie bestaat, zoals bijvoorbeeld suiker opgelost in water, kan kristalliseren. Voor het oog lijkt zo’n kristal als het ware uit het niets te ontstaan, maar de potentie was er al. Hoge abstracties (archetypen, Ideeën) worden vertaald naar acties in het sociale of politieke domein, of naar de materiële wereld d.m.v. techniek.

In deze lijn lijkt alles te ontstaan uit de hoogste abstracties die alles inspireren. In veel religieuze systemen en bij sommige filosofen wordt de hoogste laag daarom als meer echt gezien, onsterfelijk, eeuwig, onveranderlijk. De wereld van de verschijningen is dan slechts een schaduw van de hogere vormen en ideeën. In sommige extreme denksystemen wordt de materie en de lichamelijkheid zelfs gezien als illusoir of als inherent slecht.

Hemel en aarde

Zowel de omhoog gaande emergentie als de omlaag gaande kristallisatie vullen elkaar aan en zijn goed waar te nemen. Als deze dubbele stroom goed functioneert kan een mens, of een samenleving, beter in balans leven. Voor alle lagen, dus ook de hoogste en de laagste, is aandacht nodig.

Als zowel de hogere als de lagere laag een eigen realiteit wordt toegekend ontstaat het idee van een sterfelijk lichaam met een onsterfelijke ziel. Dit idee is de basis voor de meeste vormen van religie. De adem van God wordt in de mens geblazen, maar zijn lichaam is uit stof geformeerd en zal terugkeren tot stof.

Het dier in ons wil zich opheffen, als ware het een slang; de geest in ons wil het dier beheersen en inspireren, soms gesymboliseerd met een zwaard of een bliksemflits.

Er is echter geen duidelijke basis voor de dualiteit van geest en materie, en daarom is het gangbaar om de materie als vaststaand te beschouwen en de hogere lagen als emergent — en dus afhankelijk van het bestaan van materie, waardoor een onsterfelijke ziel niet kan bestaan. Het alternatief is het aannemen van de suprematie van de geest. Alle materie wordt dan door geest geformeerd.

Wetenschap

Hoe we de wereld begrijpen, onze basisaannames daarover, heeft nogal wat gevolgen voor hoe we de wereld in kaart brengen en onderzoeken. Het moderne idee is bottom-up, de materie is echt, en dat brengt de methoden van de natuurwetenschappen naar die wetenschapsvelden die zich met de hogere lagen bezighouden.

Het is goed om die verbinding te maken, maar de methoden voor de ene laag zijn niet vanzelfsprekend geschikt voor de andere laag. De emergente eigenschappen van een hogere laag vragen om andere of aanvullende methoden. De hoogste abstracties laten zich niet onderzoeken middels laboratoriumproefjes. Daarom ook is de wiskunde, strikt genomen, geen wetenschap maar een kunst; ze nemen sommige basisgedachten aan om daarop een groot bouwwerk te kunnen neerzetten. Voorbeeld: het abstracte idee van een punt, die geen grootte kent.

Door een probleem van twee kanten te benaderen, van zowel bovenaf als van onderop, wordt mogelijk een meer compleet plaatje verkregen. Ik pleit daarom voor niet enkel de “Aristoteliaanse” empirische benadering, maar ook het opnieuw weer gebruiken van de methode van Plato, en daarvan afgeleid in de psychologie de methode van Jung. Ik denk dat we moeten accepteren dat de emergentie in de hogere lagen vraagt om het erkennen van een andere vorm van bestaan en dan hebben we andere methoden nodig om dat bestaan in kaart te brengen, te beschrijven en te verklaren.

Geneeskunde

Het meerlagenmodel heeft ook een aantal onmiddellijk toepasbare vormen. Bijvoorbeeld in de geneeskunde. Als iemand ziek is, lichamelijk, kan vaak snel achterhaald worden welke emotionele effecten dat kan hebben. Die psychische effecten kunnen zelf weer nieuwe aandoeningen in de hand werken. Soms is een ziekte dan ook het beste te bestrijden op het sociaal-emotionele vlak. Door als het ware de ladder omhoog te lopen, tot oorzaken en klachten op alle niveaus gevonden zijn, en daarna omlaag te lopen, alle correlaties in beeld te brengen (netwerk), en op alle niveaus het probleem aan te pakken, kan een aandoening soms effectiever behandeld worden en kan ook op preventief gebied meer bereikt worden, omdat met zo’n methode veel onderliggende oorzaken (die ook veel andere narigheid kunnen geven) meteen worden meegenomen.

Dat vraagt wel om een loslaten van de lichaam-geest scheiding die we in het systeem hebben ingebouwd. Ziekte moet dan altijd integraal, over alle niveaus heen, beschouwd kunnen worden.

Formation of ice due to high humidity and low temperatures. Observed February 26, 2005, in Akureyri, Iceland. By Ævar Arnfjörð Bjarmason.

Bron: Wikimedia Commons


Deze blogpost werd in december 2022 overgezet van WordPress naar een methode gebaseerd op Markdown; het is mogelijk dat hierbij fouten of wijzigingen zijn ontstaan t.o.v. de originele blogpost.