De genesis van Genesis

In den beginne… “Genesis” is Grieks voor “ontstaan”. In Genesis wordt het ontstaan van de wereld beschreven. Maar hoe is het boek Genesis zelf ontstaan?

In de Bijbel zelf vinden we al verwijzingen naar een gebied ten oosten van Israël, naar het gebied van de oude Babyloniërs of beter gezegd, Sumeriërs. Daarvan hebben we oude verhalen gevonden, ouder dan de Bijbel. Het verhaal van Gilgamesj is zo’n 1500 jaar ouder dan Genesis.

Het Epos van Gilgamesj

Ongeveer 4500 jaar geleden was Gilgamesj koning van Uruk, de hoofdstad van Sumerië. Verhalen over zijn avonturen zijn bewaard gebleven in het vierduizend jaar oude Epos van Gilgamesj.

In Sumerië werden veel goden en halfgoden aanbeden. Het monotheïsme was nog niet uitgevonden. Gilgamesj is in het verhaal zelf ook een halfgod. Hij gedraagt zich een beetje arrogant. Zo maakt hij gebruik van het droit de seigneur, het recht om als eerste met elke vrouw te vrijen die gaat huwen, nog voor de echtgenoot aan de beurt is. Daarom stuurt de god van de hemel, Anu, een wilde man op hem af: Enkidoe.

Ik zal een paar stukjes uit de Engelse vertaling gebruiken. De vertaling die ik gebruikt heb, is afkomstig van William Muss-Arnolt (1901).

Verder kun je ook veel op de Wikipedia pagina vinden. Nu, verder met het verhaal!

De wilde man wordt door de godin Aruru geschapen:

Aruru washed her hands, took a bit of clay, and cast it on the ground. Thus she created Enkidu, the hero.

Enkidoe is wild, en heeft macht over de wilde dieren. De dieren des velds worden door hem gevoed. Als Gilgamesj via een jager hoort van de komst van Enkidoe, dan regelt hij dat de priesteres Shamhat op pad gaat om die wilde man beschaafd te maken. Dat zal ze doen door met Enkidoe de liefde te bedrijven en hem zo te temmen.

Gilgamesh spoke to the hunter and said: “Go, hunter mine, and take the ensnarer Shamhat with thee. And when the beasts come down to the well, then let her tear off her dress and disclose her nakedness. Enkidu will see her, and he shall approach unto her, and the cattle, which gather around him on the field, shall forsake him.”

Shamhat gaat op weg, en vervult haar missie:

And Shamhat disclosed her womb, uncovered her nakedness, and let him enjoy her favours. She was not ashamed, but yielded to his sensuous lust. She removed her garment, he lay in her arms, and she satisfied his desire after the manner of women. He pressed his breast firmly upon hers. For six days and seven nights Enkidu enjoyed the love of Shamhat.

Na zes dagen en zeven nachten is de priesteres zover dat Enkidoe beschaafd geworden is. Later ontmoeten Gilgamesj en Enkidoe elkaar. Ze vechten met elkaar, Gilgamesj wint, en Enkidoe erkent zijn nederlaag. Daarna worden ze vrienden.

De rest van het verhaal is voor dit artikel niet meer relevant. We zien nu een paar opvallende overeenkomsten met Genesis:

• Een man wordt geschapen uit klei (stof).
• De natuurlijke toestand is wild, en in harmonie met de wilde dieren.
• Een (naakte) vrouw verleid de wilde man, en geeft zo beschaving (kennis) maar ook verzwakking: de wilde dieren verlaten hem (uitstoting uit het paradijs).
• Het beschavingsproces duurt zes dagen, net als de schepping (ook zes dagen). Ook het speciale getal zeven komt terug (zeven nachten, en in Genesis is de zevende dag de rustdag).
• De goden kunnen kinderen hebben, en die kunnen vrijen en zich voortplanten met gewone mensen. Zie bv. Genesis 6, 1, 1-2: “En het geschiedde, als de mensen op den aardbodem begonnen te vermenigvuldigen, en hun dochters geboren werden, dat Gods zonen de dochteren der mensen aanzagen, dat zij schoon waren, en zij namen zich vrouwen uit allen, die zij verkozen hadden.” (Statenvertaling).

Een verschil tussen deze Sumerische mythen en het latere Christendom is de houding ten opzichte van seksualiteit. De oude Sumerische godsdienst was een vruchtbaarheidsgodsdienst, en dat zie je terug in het bestaan van tempelprostituees die de status van priesteres hadden. Die priesteres Shamhat in dit verhaal is geen gevaar voor de beschaving, maar is als “temster” van een wilde man juist de brengster van beschaving. De beschaving maakt de wilde Enkidoe echter wel zwakker — een voorloper van de edele wilde die door de beschaving verzwakt wordt!

We missen nog het element van de grote schepping van alles wat er is. Dat komt in dit Epos niet naar voren, nog even geduld! Wel is er een verhaal over een grote vloed, maar dat verhaal is er waarschijnlijk later in geslopen. Zowel de schepping van de mens als de vloed worden namelijk behandeld in…

Het Epos van Atrahasis

De schepping

In het begin werd de wereld verdeeld over drie goden. An heerste over de hemel, Enlil over de aarde, en Enki over de wateren. In totaal waren er zeven goden die tot de heersende klasse behoorden. De andere goden moesten werken. Die werkende goden groeven de rivieren in de aarde. Al dat werk viel ze zwaar; daarom wilden ze mensen maken om voor hen te werken.

De moedergodin Mani krijgt als taak om menselijke figuren te maken uit klei. De klei wordt gemengd met het bloed en het vlees van de verslagen god Geshtu-E. Ook spugen alle goden in het mengsel. De kleifiguren worden in speciaal gemaakte baarmoeders geplaatst, en na tien maanden zijn ze klaar.

She pinched off fourteen pieces of clay, And set seven pieces on the right, Seven on the left. Between them she put down a mud brick. (Dalley 16)

Overeenkomsten met Genesis:

• Het getal zeven komt weer terug. Er zijn zeven belangrijke goden, en er worden twee keer zeven mensen gemaakt.
• De mens wordt gemaakt uit klei en uit iets wat van de Goden (God) afkomstig is.

In Genesis zien we twee mogelijke verwijzingen of restanten van de oude polytheïstische afkomst. Twee keer spreekt God over zichzelf in de meervoudsvorm:

• “En God zeide: Laat Ons mensen maken, naar Ons beeld, naar Onze gelijkenis.” (Genesis 1:26)
• “Toen zeide de HEERE God: Ziet, de mens is geworden als Onzer een.” (Genesis 3:22)

(Bron: Statenvertaling)

De grote vloed

De mensen werkten wel, maar maakten ook een hoop lawaai. Bovendien kwamen er steeds meer mensen bij. Enlil, heerser over de aarde, kon er niet van slapen. Ondanks enkele harde straffen wilde de mensheid maar niet luisteren. Niet alle mensen zijn slecht: er is een wijze man, hij heet Atrahasis, die wel wijs is. Hij roept vaak Enki, heerser over de wateren, aan.

Maar Enlil raakt steeds meer zijn humeur kwijt en hij besluit om al die vervelende mensen te verdelgen met een grote vloed. Maar Enki probeert dat tegen te werken. Enki kan de vloed niet tegenhouden, maar wel kan hij door list zijn lieveling Atrahasis waarschuwen:

Dismantle the house, build a boat, Roof it like the Apsu So the sun cannot see inside it! Make upper decks and lower decks, The tackle must be very strong. (Dalley 29-30)

Ook neemt Atrahasis dieren mee aan boord. Na zeven dagen trekt de vloed weer weg. Atrahasis gaat aan land en brengt een offer. Enlil is boos dat niet alle mensen vernietigd zijn, maar Enki verdedigt zich met het feit dat hij het leven beschermd heeft. De andere goden, vooral de moedergodin, willen niet opnieuw zo’n massale vernietiging en nemen maatregelen om verdere problemen te voorkomen.

Het is niet nodig de overeenkomsten met de Bijbelse zondvloed te benoemen. De verhalen lijken sprekend op elkaar.

Bronnen die ik gebruikt heb voor deze beschrijving van de Atrahasis:

• The Story of Atrahasis, door Dr. Michael Webster.
• The Atrahasis epic and its significance for our understanding of Genesis 1-9, door Tikva Frymer-Kensky, in Biblical Archeologist, December 1977, pp. 147-55.
• Atra-Hasis, Wikipedia.

Enûma Eliš

We zijn er nog niet. De mensen zijn geschapen, maar hoe kwam de wereld tot stand? Er is nog een oud verhaal uit Sumerië: de Enûma Eliš. Dit is een echt scheppingsverhaal.

Eerst was er een soort groot water of chaos. Daaruit ontstonden goden en demonen. Na veel strijd was er een sterke God, Marduk, die besloot de zaken anders aan te pakken. Er werd een scheiding gemaakt in de wateren. Hemel en aarde werden gemaakt, en daarna werden de zon, maan en sterren gereguleerd. Daarna werden ook mensen gemaakt om de goden te dienen.

De Enûma Eliš zoals wij die kennen is minder oud dan de Atrahasis, maar is waarschijnlijk wel een variant van een scheppingsverhaal dat al veel langer verteld werd.

Among the primitive Semitic peoples there were probably many versions of the story of the Creation; and the narrative told by the Seven Tablets is, no doubt, one of them in a comparatively modern form. It is quite clear that the Account of the Creation given in the Seven Tablets is derived from very ancient sources, and a considerable amount of literary evidence is now available for reconstructing the history of the Legend. (The Babylonian Legends of Creation, door E. A. Wallis Budge, 1921.)

De twee scheppingsverhalen in Genesis

Het is tamelijk algemeen bekend dat er twee verschillende scheppingsverhalen staan in Genesis. Ik ga dat op deze plek niet verder uitwerken. Een goede beschrijving daarvan wordt gegeven in het artikel What Are the J, E, and P Texts of Genesis? van Dr. L. Kip Wheeler.

Interessant is dat het scheppingsverhaal in Genesis de schepping van een mens in een speciale, afgeschermde tuin, Eden, beschrijft. Over de wereld buiten Eden wordt niet zoveel gezegd, totdat Adam en Eva de tuin moeten verladen. Eden blijft bestaan, maar wordt bewaakt, en de mensen mogen Eden niet meer betreden.

De zonen van Adam en Eva zijn Kaïn en Abel. Kaïn slaat Abel dood. God straft hem, maar geeft hem wel “een teken aan Kaïn; opdat hem niet versloeg al wie hem vond” (Genesis 4, Statenvertaling). Kennelijk zijn er andere mensen die op de aarde leven, wiens schepping in Genesis niet verklaard wordt. Er zijn zelfs veel van zulke mensen: “En Kaïn ging uit van het aangezicht des HEEREN; en hij woonde in het land Nod, ten oosten van Eden.” (Genesis 4:16-17).

Hier zien we dat het Bijbelse scheppingsverhaal van oorsprong vooral een beschrijving was van de schepping van een speciaal volk of mogelijk slechts speciale mensen te midden van andere mensen. Dat speciale volk mocht in een speciale tuin wonen, waar de mens in harmonie met de dieren kon leven, zoals ook Enkidoe in het Epos van Gilgamesj dat doet.

Zie ook het Wikipedia artikel: Fertile Crescent

Conclusie

Het scheppingsverhaal is erg oud, ontstond in de Sumerische rivierendelta, en was oorspronkelijk een onderdeel van de oude polytheïstische vruchtbaarheidscultus. Genesis is een latere, modernere, monotheïstische versie van dat oude verhaal, waar nog veel verwijzingen in zitten naar de oudere versies. Het feit dat er in Genesis feitelijk twee verschillende scheppingsverhalen staan doet het vermoeden rijzen dat de auteur van Genesis zich baseerde op meerdere oudere bronnen voor zijn verhaal. Voor meer informatie, zie: Panbabylonism.

Dit is het eerste artikel in een korte serie over aan de Bijbel gerelateerde onderwerpen. Ik hoop nog enkele stukjes te schrijven, nl. over Lilith, over de invloed van de Perzen, over de Nag Hammadi, en over de Saksenbijbel.

Reacties

✉ Bastiaan op 2013-07-29

Leuk stukje Evert.
Hoe zeer de bijbel verweven is met nog tal van andere mythes en oude(re) godsdiensten blijkt ook wel aan de hoeveelheid namen van andere goden die er in voor komen. Vaak uiteraard afgeschilderd als duivels of demonen.
Heb ik een fascinerende enyclopedie over staan 🙂

Deze blogpost werd in december 2022 overgezet van WordPress naar een methode gebaseerd op Markdown; het is mogelijk dat hierbij fouten of wijzigingen zijn ontstaan t.o.v. de originele blogpost.